شیوۀ تولید، ساخت اجتماعی

عموماً هنگامیکه از شیوۀ تولید سخن رانده می شود، منظور "شیوۀ تولید نعم مادی" است، یعنی شیوه، شکل و طریقۀ به دست آوردن و تولید حوائج و وسائل لازم برای زندگی (مثل غذا، پوشاک، خانه، ابزار تولید و...)، در شرایط تاریخی معین.

شیوۀ تولید نعم مادی پایۀ یک سیستم اجتماعی را تشکیل میدهد؛ ایده های اجتماعی و سیاسی مسلط بر جامعه، نگرش های سیاسی و سایر نهاد های جامعه در هر مرحلۀ معین از تکامل آن، با چگونگی شیوۀ تولید جامعه ارتباط دارد و به وسیلۀ آن تعیین می شود. هر شیوۀ تولیدی عالی تری بیانگر یک مرحلۀ عالی تر در تاریخ تکامل بشریت است. مثلاً در اروپا شیوۀ تولیدی فیودالی از شیوۀ تولیدی برده داری مترقی تر بوده و شیوۀ تولیدی سرمایه داری نسبت به شیوۀ تولیدی فیودالی مرحلۀ عالی تری از تکامل بشری را نشان میدهد.

شیوۀ تولید دارای دو وجه مکمل یکدیگر است: نیرو های مؤلده و مناسبات تولیدی. وحدت بین نیرو های مؤلده و مناسبات تولیدی (یا روابط) تولیدی، شیوۀ تولید را تشکیل میدهد. حرکت متضاد نیرو های مؤلده و روابط تولیدی باعث تکامل و دگرگونی اجتناب ناپذیر شیوۀ تولید می گردد.

ساخت اجتماعی یک جامعه به مجموعۀ شیوۀ تولید و ساخت قضایی – سیاسی و ایدئولوژیکی آن اطلاق می شود. به عبارت دیگر، ساخت اجتماعی شامل سطح رشد نیرو های مؤلده آن جامعه و سه ساخت زیر می باشد:

-          ساخت اقتصادی (مجموع مناسبات تولیدی)

-          ساخت قضایی و سیاسی (دولت، قوانین و...)

-          ساخت ایدئولوژیکی (ایدئولوژی و فرهنگ مسلط، سنن و...)

فرماسیون اجتماعی یا صورت بندی اجتماعی دلالت بر یک ساخت اجتماعی مرکب، پیچیده و نا خالص که شامل چندین نوع مناسبات تولیدی است، می کند. فرماسیون اجتماعی به یک کلیت مشخص اجتماعی که از سه ساخت اقتصادی، قضایی – سیاسی و ایدئولوژیک مرکب تشکیل می شود، تحویل می شود:

1. ساخت اقتصادی مرکب شامل مناسبات تولیدی گوناگون می باشد. در هر فرماسیون اجتماعی کلاسیک (مانند فرماسیون اجتماعی سرمایه داری یا فیودالی) همیشه یکی از انواع مناسبات تولیدی نقش مسلط را ایفا می کند. مناسبات تولیدی مسلط آن روابطی است که نقش و تاثیر تعیین کننده و قاطعی بر روی سایر مناسبات تولیدی و به طور کلی بر روی روند جامعه دارد و قانونمندی خاص خود را بر ساخت اقتصادی مرکب جامعه تحمیل می نماید. سایر مناسبات تولیدی تابعی از مناسبات تولیدی مسلط می باشند. به عنوان مثال، در فرماسیون اجتماعی سرمایه داری که در آن بقایای مناسبات ماقبل سرمایه داری (مثل فیودالی) همچنان به زیست خود ادامه می دهند، مناسبات تولیدی سرمایه داری موضع مسلط را در ساخت اقتصادی جامعه اشغال می کند. وجود این روابط تولیدی مسلط به معنی این نیست که سایر مناسبات تولیدی به طور خود به خودی و اتوماتیک از بین می روند. سایر مناسبات تولیدی تا مدتی به حیات خود ادامه میدهند، اما به علت تسلط یک نوع روابط تولیدی معین (درینجا سرمایه داری)، مناسبات غیر مسلط تابعی از روابط تولیدی مسلط می شوند. مناسبات تولیدی مسلط خصلت فرماسیون اجتماعی را تعیین می کنند.
2. ساخت قضایی و سیاسی مرکب. این ساخت تسلط سیاسی و قضایی طبقات حاکم یا جناح های مختلف طبقۀ حاکمه را که مولود مناسبات تولیدی مختلف اند، تعیین و تضمین می کند.
3. ساخت ایدئولوژیکی مرکب شامل گرایشات ایدئولوژیکی مختلفی است. این گرایشات به طبقات حاکم یا جناح های گوناگون طبقۀ حاکم تعلق دارد.

*****

بر گرفته از کتاب مبانی و مفاهیم مارکسیسم