ماتریالیسم مکانیکی که ماتریالیسم متافیزیکی نیز نامیده می
شود یکی از سه مرحلۀ تکامل فلسفۀ ماتریالیستی است. این ماتریالیسم بر پایۀ پیشرفت
های علمی دوران شکوفایی و رشد سرمایه داری در اروپا (قرون 18 و 19) پدید آمد. از
نمایندگان بر جستۀ آن می توان "هابز" انگلیسی، "لامتری" و
"دلباک" فرانسوی را نام برد.
ماتریالیسم مکانیکی معرف و نمایندۀ منافع بورژوازی در حال
اوجگیری علیه فیودالیسم است و در پروسۀ رشد خود به نبرد حادی علیه فلسفۀ
اسکولاستیک قرون وسطی و علیه کلیسای کاتولیک دست می زند. در این میان ماتریالیست
های فرانوسی قرن 18 بیش از دیگران عَلَم بی خدایی را علیه خرافات مذهبی بر
افراشتند. ماتریالیسم این دوران به جهان طبیعی که آن را موضوع واقعی فلسفه می
دانست توجه وافری معطوف می داشت. این فلاسفه به کمک علم به دفاع از ماتریالیسم بر
خاسته و با اشکال مختلف ایده آلیسم به مقابله بر خاستند.
اما به دلیل محدودیت هایی که پایگاه و تعلقات طبقاتی این
فلاسفه ضرورتاً بر آنان تحمیل می نمود و نیز به دلیل سطح ترقی دانش و علوم آن
زمان، ماتریالیسم مکانیکی بناچار حاوی سه محدودیت اساسی گردید:
1- این فلسفه از خصلتی مکانیکی بر خوردار بود. زیرا از تمام
علوم طبیعی قرن 18 فقط ریاضی و دینامیک به درجۀ نسبتاً بالایی از تکامل رسیده
بودند و در نتیجه این ماتریالیست ها کوشیدند قوانین مکانیکی حرکت (به ویژه حرکت
جامدات را) برای توضیح پدیده های طبیعی به کار بندند. آنها کلیۀ پدیده ها و روند
های طبیعی گوناگون شیمیایی، بیولوژیکی و فیزیولوژیکی را به وسیلۀ علت های مکانیکی
توضیح می دادند. "لامتری" حتی تا جایی پیش رفت که انسان را به صورت یک
ماشین تصور نمود.
2- این فلسفه بناچار خصلتی متافیزیکی داشت. زیرا ماتریالیست
های مکانیکی جهان را از نظر گاهی منفرد و ایستا و یکجانبه می نگریستند. آنها نمی
دانستند که تمام زمینه ها و اجزای جهان طبیعی مجموعه های بهم پیوسته ای هستند و
قادر نبودند جهان را در یک روند تاریخی و در حال تکامل دایمی مشاهده کنند. علیرغم
اینکه از نظر اینان جهان در حال حرکت همیشگی بود، اما در این حرکت آنان یک عامل
خارجی مشاهده کرده و آن را نتیجۀ تحریک یک نیروی خارجی تصور می نمودند. آنها قادر
به مشاهدۀ منبع درونی حرکت و تکامل که در خود اشیاء نهفته است، یعنی حرکت اشیاء بر
پایۀ تضاد های درونی خود آنها نبودند و طبیعتاً نمی توانستند تغییرات کیفی اشیاء و
جهش های تکاملی کیفی آنها، روند دیالکتیکی تکامل اشیاء را از پائین به بالا، از
ساده به پیچیده، درک نمایند. آنها همچنین قادر نبودند وابستگی آگاهی انسان را به
پراتیک و حرکت دیالکتیکی آگاهی را بشناسند. به علاوه نمی توانستند دو جهشی را که
نشان دهندۀ تغییر ماده به شعور و شعور به ماده است، درک نمایند.
3- این فلسفه از تاریخ درکی ایده آلیستی دارد. ماتریالیست های
مکانیکی فقط در زمینۀ مطالعه پدیده های طبیعی ماتریالیست بودند، ولی در زمینۀ
مطالعۀ علوم اجتماعی نتوانستند تا انتها ماتریالیست باقی بمانند و پدیده های جامعه
و تاریخ را از یک نظر گاه ایده آلیستی بررسی می کردند.
اما علیرغم این محدودیت ها، مارکسیست های بزرگ همواره این
ماتریالیسم مکانیکی را یکی از مراحل معین تکامل فلسفۀ ماتریالیستی میدانند. مارکس
و انگلس، با اتکاء به دستاورد های نوین علمی و تجارب انقلابی پرولتاریا، به شکل
قاطعی بر سه محدودیت اساسی فوق غلبه کرده و ماتریالیسم دیالکتیکی و ماتریالیسم
تاریخی را که ماهیتاً از تمام مکتب های ماتریالیسم پیشین متفاوت است، پایه گذاری
نمودند.
*****
بر گرفته از کتاب مبانی
و مفاهیم مارکسیسم
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر